Жаргон / сленг / гәп сүзе

Бер үк профессия, уртак кызыксынулар белән бергә вакыт үткәрүче бер төркем кешеләр сөйләмендәге үзенчәлекләр. Нинди иҗтимагый катламда кулланылуга карап:

  • Киң катлам кешеләр телендә кулланыла торган жаргон.
  • Тар, ябык коллективларда башкаларга аңлашылмаслык ук итеп, конспирация максатыннан кулланыла торган жаргон.

 

Җөмлә

Сөйләмнең чынбарлык турында хәбәр итә һәм сөйләүченең чынбарлыкка мөнәсәбәтен белдерә торган берәмлеге. Җөмләләрне төркемләү:

1. Грамматик яктан таркала алу-алмавына карап:

  • грамматик таркала торган җөмлә;
  • грамматик таркалмый торган җөмлә.

2. Әйтү максаты ягыннан:

  • Хикәя;
  • Сорау;
  • боерык (өндәү);
  • тойгылы.

3. Чынбарлыктагы күренешләрне раслау я инкяр итүгә бәйле рәвештә:

  • раслау җөмлә;
  • инкяр җөмлә.

4. Иярчен кисәкләре булу-булмауга карап:

  • җыйнак;
  • җәенке.

5. Оештыручы үзәгенең ничә булуына карап:

1)    Бер составлы:

  • фигыль җөмлә (билгесез үтәүчеле фигыль җөмлә, гомуми үтәүчеле фигыль җөмлә, үтәүчесез фигыль җөмлә);
  • исем җөмлә (атау җөмлә, сүз җөмлә).

2)    Ике составлы.

Хәбәрлекнең санына карап:

  • гади;
  • кушма.

Мәгънә тулылыгы кирәк булган кисәкләренең булу-булмавына карап:

  • тулы;
  • ким.

Димәк, һәр җөмләнең 7 билгесен күрсәтеп була. Җөмләнең баш кисәкләре: ия, хәбәр. Иярчен кисәкләре: тәмамлык, аергыч, хәл, аныклагыч. Җөмләнең модаль кисәкләре: эндәш һәм кереш сүзләр.

 

Җөмләдә сүз тәртибе

  1. Сүзләрнең туры/уңай тәртибе.
  2. Сүзләрнең кире тәртибе.

 

Җөмләдә сүзләр бәйләнеше

1. Тезүле бәйләнеш. Сүзләр үзара тигез хокуклы, бер-берсенә буйсынмыйлар, күп очракта урыннарын алыштырып була, бер сүзгә карата охшаш мәгънәдә торалар. Тезүле бәйләнешне белдерүче чаралар:

  • тезү, санау, каршы кую интонациясе;
  • тезүче теркәгечләр.

2. Ияртүле бәйләнеш. Сүзләр берсе икенчесен буйсындыра, ияртеп килә, ягъни җөмләдә иярүче һәм ияртүче сүз була. Ияртүле бәйләнешкә кергән сүзләр үзара өч төрле мөнәсәбәттә булырга мөмкин:

1)    Хәбәрлекле мөнәсәбәт. Чаралары:

  • хәбәрлек кушымчалары;
  • зат һәм сан кушымчалары;
  • сүз тәртибе;
  • интонация;
  • -ныкы/-неке кушымчасы;
  • чыгыш, юнәлеш, урын-вакыт килеше кушымчалары;
  • кайбер бәйлекләр.

Һәрберсе янында хәбәр итү интонациясе катнаша. Хәбәрлекле мөнәсәбәт җирлегендә җөмлә барлыкка килә.

2)    Ачыклаулы мөнәсәбәт. Чаралары:

  • кушымчалар;
  • бәйлек һәм бәйлек сүзләр;
  • сүз тәртибе;
  • сүзләрне кабатлау;
  • ияртүче теркәгечләр һәм теркәгеч сүзләр;
  • мәнәсәбәтле сүзләр;
  • янәшә тору чарасы;
  • сүзнең лексик мәгънәсе;
  • фраза басымы.

Ачыклаулы мөнәсәбәт җирлегендә сүзтезмә барлыкка килә.

3)    Аныклаулы мөнәсәбәт. Чаралары:

  • аныклау интонациясе (көттерү паузасы);
  • аныклаучы теркәгечләр һәм теркәгеч сүзләр.

Аныклаулы мөнәсәбәт җирлегендә җөмләдә аныклагыч оеша.